Autoreferat rozprawy doktorskiej pt. Białoruska literatura łagrowa (lata XX wieku) promotor: prof. dr hab. Aleksander Barszczewski

December 25, 2016 | Author: Karolina Stefaniak | Category: N/A
Share Embed Donate


Short Description

1 Mgr Katarzyna Drozd Autoreferat rozprawy doktorskiej pt. Białoruska literatura łagrowa (lata XX wieku) promotor: prof....

Description

Mgr Katarzyna Drozd

Autoreferat rozprawy doktorskiej pt. Białoruska literatura łagrowa (lata30.-90. XX wieku) promotor: prof. dr hab. Aleksander Barszczewski 1. Przedmiot badań Podstawą przedstawionej w pracy analizy są książki Franciszka Alachnowicza U kipciuroch GPU1, Siarhieja Hrachouskiego Zona mauczannia2, Jazepa Hermanowicza Kitaj Sybir Moskwa3 i Łarysy Heniusz Spowiedź4. Utwory te zostały wybrane do analizy ze względu na fakt, że czas ich narracji obejmuje niemal 30 lat funkcjonowania Gułagu od rozpoczęcia represji, poprzez okres szczytowy aż po lata po śmierci Stalina. Wszyscy autorzy, których wspomnienia są omawiane, byli literatami, co miało wpływ na sposób przedstawienia przeżytych wydarzeń i ich formę. Świadomość językową szczególnie wyraźnie widać na poziomie narracji. Omawiane wspomnienia są zróżnicowane pod względem tematycznym (na przykład Ł. Heniusz prezentuje unikatowy obraz zony kobiecej, J. Hermanowicz - działalność duchowa i unikatowy obraz księży w łagrach), a zarazem w sposób wyrazisty odzwierciedlają typowe dla literatury łagrowej problemy (organizacja życia w obozach, dylematy moralne i intelektualne bohaterów, problemy dehumanizacji itp.). Zaprezentowana analiza utworów o tematyce łagrowej ma charakter pionierski, bowiem dotąd nie powstało żadne rzetelne opracowanie zbiorowe utworów białoruskich o tematyce łagrowej. W opracowaniach dotyczących historii literatury białoruskiej informacje dotyczące dzieł tego typu umieszczone są przy okazji charakterystyki twórczości poszczególnych pisarzy, przy czym literatura łagrowa jako gatunek literacki czy choćby odrębne zjawisko literackie, nie jest omawiana. O literaturze związanej z doświadczeniem Gułagu wspomina się ogólnie zazwyczaj ograniczając do sylwetek pisarzy ją tworzących (Энцыклапедыя гісторыі Беларусi у 6 тамахі, рэд. Г. П. Пашкоў, том 4, Мінск 1997; Беларусь. Энцыклапедычны даведнік, рэд. Б.І Сачанка, Мінск 1995; Рэспуубліка 1

Францішак Aляхновіч, У капцюрох ГПУ, Мінск 1994. Wspomnienia F. Alachnowicza zostały najpierw wydane przez autora po polsku: Franciszek Alachnowicz, Prawda o Sowietach, Warszawa 1937. 2 Сяргей Грахоўскі, Зона маўчання, Мінск 1990. 3 Язэп Гэрмановіч, Кітай-Сыбір-Масква, Мюнхэн 1962. Wydanie polskie patrz: Józef Hermanowicz, ChinySybir-Moskwa. Wspomnienia misjonarza z łagrów sowieckich, tłum. Jan Józefowicz, Londyn 1966. Wznowienie Józef Hermanowicz, Przeżyłem sowieckie łagry. Wspomnienia. Chiny-Sybir-Moskwa, tłum. Jan Józefowicz, Warszawa 2012. 4 Ларыса Геніюш, Споведзь, Мінск 1993. W 2012 roku wydano wspomnienia Ł. Heniusz po polsku w przekładzie Czesława Seniucha Ptaki bez gniazd. Ł. Geniusz, Ptaki bez gniazd, Białystok 2012.

Беларусь. Энциклопедия, рэд. Г.П. Пашков, Минск 2006. Бельскі А., Сучасная літаратура Беларусі, Мінск 2000. Максімовіч С., Гісторыя беларускай літаратуры першай трэці ХХ ст., Мінск 2005.). Literaturę przedmiotu zaprezentowanych w dysertacji badań stanowiły więc przede wszystkim artykuły monograficzne z zakresu historii literatury białoruskiej oraz nieliczne artykuły analityczne publikowane w gazetach „Połymja”, „Spadczyna” i in. 2. Cel badań Do tej pory w analizie i opisie literackiego dyskursu łagrowego nie był nigdy uwzględniany dorobek pisarzy białoruskich. Celem niniejszej pracy jest charakterystyka białoruskich utworów opisujących życie w łagrach i dowiedzenie, iż uzupełniają one wschodnioeuropejski dyskurs łagrowy o nowe, nieznane dotąd elementy. Odmienność uwarunkowanym

białoruskiej zarówno

literatury

czasem,

w

łagrowej którym

tkwi powstały

w

jej

zróżnicowaniu,

poszczególne

utwory,

indywidualnymi doświadczeniami autorów, jak i ich poglądami, w tym świadomością polityczno-społeczną. Ze względu na wymienione wyżej czynniki, analiza białoruskiego dyskursu łagrowego wydaje się zadaniem koniecznym dla uzupełnienia dorobku kulturowego Europy Środkowej oraz poszerzenia wiedzy dotyczącej tych drastycznych wydarzeń historycznych.

3. Przebieg pracy badawczej W pracy zdecydowano się na tradycyjną prezentację dorobku białoruskich pisarzy w tym: rekonstruowanie obrazu łagrów w oparciu o dominujące motywy i wątki, z podkreśleniem strukturalno-stylistycznej specyfiki poszczególnych książek. W rozdziale I zatytułowanym Komunizm na Białorusi przedstawiono ogólny kontekst historyczny oraz bardziej szczegółowy opis represji, którym poddawane było społeczeństwo białoruskie, szczególnie zaś inteligencja w latach 30.-50. XX wieku. W rozdziale II zatytułowanym Specyfika białoruskich utworów o tematyce łagrowej przedstawiono te elementy świata przedstawionego i stylistyki, które różnicują poszczególne utwory białoruskie i wpływają na ich charakter. Na pierwszy plan wysuwa się tu organizacja tekstu, która nierzadko uwarunkowana jest czasem spisania wspomnień i deklarowanym (bądź nie) celem stworzenia zapisków. Czynniki te wpływają także na kreację podmiotu literackiego, narratora, który w tym przypadku (ze względu na wspomnieniowy charakter omawianych utworów) może być utożsamiany z autorem. Analizowane w tym rozdziale

elementy utworów przesądzają o ich ogólnym charakterze i kreują strukturalne dominanty poszczególnych książek: encyklopedyczność utworu F. Alachnowicza, walkę z syndromem ocalałego S. Hrachouskiego, umacnianie wiary J. Hermanowicza i w końcu idealizację własną Ł. Heniusz. Zróżnicowanie celów, intencji, podejścia do wspomnień i sposobu ich spisania po raz kolejny dowodzi bogactwa białoruskiej prozy łagrowej i gwarantuje jej wieloaspektowość. W rozdziale III (Rzeczywistość polityczna w białoruskiej prozie łagrowej) uwaga skoncentrowana

jest

na

jednym

z

ciekawszych

aspektów

białoruskiej

literatury

wspomnieniowej, a mianowicie świadomości politycznej autorów, ich stosunku do władzy i poziomie rozumienia zaistniałych wydarzeń. Dzięki rozpiętości czasowej w zakresie powstania poszczególnych utworów, każdy z pisarzy miał inne doświadczenia związane z władzą sowiecką, inną świadomość mechanizmów, które ona wykorzystywała i inne możliwości ich upublicznienia. Wszystkie te informacje – w takiej czy innej formie – znalazły swoje odzwierciedlenie na kartach spisywanych przez nich wspomnień, dzięki czemu stworzony został swoisty obraz procesu dojrzewania politycznego białoruskiej inteligencji. Dzięki analizie porównawczej wszystkich utworów, możliwe jest odtworzenie tego obrazu i jego obserwacja, czego próba zawarta została w tej części pracy. Ostatni, IV rozdział zatytułowany Białoruski obraz łagrów obejmuje analizę tych elementów świata przedstawionego, które są wspólne dla wszystkich utworów o tematyce łagrowej (nie tylko białoruskich) czyli elementów składających się na ogólny obraz sowieckich obozów pracy. Szczególna uwaga skoncentrowana jest na najczęściej pojawiających się aspektach życia łagrowego, dotyczących pracy, dnia powszedniego, bezpośredniego otoczenia więźnia oraz relacji między zniewolonymi – hierarchii łagrowej, współpracy i rywalizacji. Rozdział ten dopełnia informacje zawarte w białoruskiej prozie łagrowej podkreślając to, co łączy utwory tego kraju z utworami rosyjskimi czy polskimi. Pracę wieńczy podsumowanie zawierające wnioski płynące z zaprezentowanych analiz oraz tematy i zagadnienia, wymagające głębszego przebadania. Ze względu na inicjalny charakter zawartych w niniejszej pracy badań nie wszystkie wątki zostały przebadane dokładnie. Część z nich została jedynie zasygnalizowana, inne – pominięte. Zawarte tu jednak analizy miały na celu realizację zadania bardziej ogólnego – ukazania specyfiki, bogactwa i ważkości białoruskiej literatury łagrowej.

4. Wnioski - Białoruska literatura łagrowa zmienia utrwalony dotąd sposób porządkowania literatury łagrowej - tematykę łagrową w literaturze białoruskiej rozpoczyna książka F. Alachnowicza

U kipciuroch GPU napisana i wydana po raz pierwszy w roku 1934. Utwór ten można zatem traktować jako dzieło inicjujące prozę łagrową w Europie Wschodniej. F. Alachnowicz opisywał zjawisko nowe, dotąd czytelnikowi nieznane. - Z białoruskiej literatury łagrowej wyłania się pełny obraz łagrów - tworzący ją pisarze przebywali w Gułagu w różnych okresach jego istnienia i opisywali różne etapy jego funkcjonowania (czas narracji wspomnień F. Alachnowicza obejmuje lata 1926-1933, S. Hrachouskiego – lata 1936-1946, Ł. Heniusz – 1948-1956. Ten ostatni pokrywa się z czasem narracji w utworze księdza J. Hermanowicza obejmującym lata 1948-1955). - Literatura białoruska wzbogaca panoramę łagrów poprzez różne doświadczenia autorów w władzami komunistycznymi - autorzy oscylują między naiwną wiarą w sprawiedliwość (J. Hermanowicz), zupełną nieświadomością (F. Alachnowicz) i pełnym zrozumieniem odbywających się wokół procesów (Ł. Heniusz). Rozbieżności w ich doświadczeniach (obejmujące także represje wobec rodzin) pozwalają na stworzenie szerokiego białoruskiego dyskursu łagrowego, który ukazuje obraz obozów rozbudowany nie tylko pod względem chronologicznym, lecz także emocjonalnym. - Białoruska literatura łagrowa zawiera charakterystyczne dla gatunku motywy; podobnie jak polscy i rosyjscy twórcy literatury wspomnieniowej dotyczącej Gułagu, Białorusini prezentują obraz człowieka w ekstremalnej sytuacji (jego fizyczną i duchową walkę), specyficzną konstrukcję czasu i przestrzeni uwarunkowaną rzeczywistością obozową. Białoruska literatura łagrowa zawiera także typowe dla gatunku próby tłumaczenia prezentowanej rzeczywistości w różnych jej wymiarach, od języka jakim posługują się więźniowie (szczególnie widoczne we wspomnieniach F. Alachnowicza) poprzez absurdalne przepisy kodeksu karnego, wyroki za niepopełnione przestępstwa, po strukturę łagrów. Poczyniona analiza wspomnień udowodniła, że białoruscy autorzy w sposób typowy dla literatury łagrowej opisują dzień powszedni, pracę w łagrze (z podkreśleniem jej wyniszczającego wpływu na kondycję zniewolonych), warunki bytowe w tym wyżywienie (ciągle odczuwany głód), higienę (w zasadzie brak), ubiór, miejsca przebywania więźniów (z zaznaczeniem wszechobecnych pasożytów dręczących więźniów równie skutecznie co władze obozowe i więzienne), warunki zewnętrzne z uwzględnieniem przyrody i innych ludzi spotkanych podczas odbywania kary. We wspomnieniach autorzy starają się poprzez opis przywrócić więźniom indywidualność, godność i szacunek, a więc te przymioty, których pozbawiała władza. - Białoruska literatura łagrowa charakteryzuje się wyraźną wieloaspektowością - Autorzy tworzący tę literaturę posiadają różne doświadczenia związane z pobytem w więzieniach i

łagrach. Różnią się także cele, którymi kierują się spisując wspomnienia. . Wpływa to w znacznym stopniu na organizację tekstu i na treści merytoryczne. Różnice w tym zakresie uwarunkowane są także czasem, jaki upłynął od opuszczenia łagrów do spisania przeżytych doświadczeń - F. Alachnowicz i J. Hermanowicz przystąpili do spisania relacji niedługo po wyjściu na wolność. Niewielki odstęp czasowy z jednej strony pozwala na dokładne odzwierciedlenie przeżytych wydarzeń. Z drugiej zaś uniemożliwia zdystansowanie się. Natomiast S. Hrachouski i Ł. Heniusz spisując wspomnienia wiele lat po opuszczeniu łagrów opatrzyli je komentarzami poczynionymi z perspektywy czasu. Właśnie dlatego Ł. Heniusz stawia znak równości pomiędzy działaniami Stalina i Hitlera - Białoruska literatura łagrowa ma duże znaczenie dla rekonstrukcji narodowego procesu historycznoliterackiego - białoruski dorobek piśmienniczy okresu międzywojennego i powojennego poddawany był ostrym działaniom cenzury. Podlegało im także w dużej mierze białoruskie literaturoznawstwo. Jest to jedna z przyczyn warunkująca fakt, że ujmowana w znaczeniu

gatunkowym

literatura

łagrowa

jest

nieobecna

we

współczesnym

literaturoznawstwie białoruskim. Jednakże jej analiza zmienia sposób oglądu procesu tak zwanej europeizacji literatury białoruskiej, ponieważ podkreśla, iż gatunek ten rozwijał się na Białorusi w tym samym czasie, co w pozostałej części Europy (a może nawet wcześniej). Ponadto utwory wspomnieniowe poświęcone tematyce łagrowej pokazują, że literatura białoruska powstająca w okresie istnienia ZSRR nie była wyłącznie pro systemowa. - Białoruska literatura łagrowa omawiana jako odrębne zjawisko kulturowe, wprowadza nową perspektywę oceny świadomości białoruskich intelektualistów: odzwierciedlając wieloletnią panoramę poglądów ofiar represji stalinowskich, literatura łagrowa w specyficzny sposób ukazuje ewolucję świadomości politycznej i tym samym uzasadnia oportunizm i bierność białoruskich intelektualistów w początkowej fazie komunizmu oraz zaangażowanie w walkę narodowowyzwoleńczą – w fazie finalnej. Ten niezwykle interesujący aspekt białoruskiej literatury łagrowej nie został należycie omówiony w dysertacji. Związane jest to przede wszystkim z faktem, że zaprezentowane tu badania nad białoruską literaturą łagrową jako odrębnym zjawiskiem literackim mają charakter pionierski. Wydawało się zatem, że daleko ważniejsze od szczegółowej analizy poszczególnych aspektów tej literatury, jest udowodnienie, iż mówienie o białoruskim dyskursie łagrowym jest z jednej strony zasadne, zaś z drugiej – potrzebne i to nie tylko ze względu na białoruski proces historycznoliteracki, lecz także ze względu na proces europejski.

View more...

Comments

Copyright � 2017 SILO Inc.